Mariusz ZARUSKI (1867-1941)
Legionista, generał brygady, taternik, ratownik, grotołaz, narciarz, żeglarz, kapitan żeglugi wielkiej, pisarz, Kawaler Virtuti.
GENERAŁ
Mariusz Zaruski
GENERAŁ
Mariusz Zaruski
Uchwałą Rady Miasta Tarnobrzega nr XC/949/2024, z dnia 28 lutego 2024 r.
z inicjatywy Tarnobrzeskiego Okręgowego Związku Żeglarskiego, w 100 rocznicę powstania Polskiego Związku Żeglarskiego,
części nabrzeża wzdłuż Jeziora Tarnobrzeskiego nadano nazwę
Bulwar
Generała Mariusza Zaruskiego
Generała Mariusza Zaruskiego
Urodził się 31 stycznia 1867 roku w Dumanowie na Podolu. Syn Seweryna, powstańca z 1863 roku, i Eufrozyny z Iwanickich.
Świadectwo dojrzałości uzyskał w gimnazjum w Kamieńcu Podolskim w 1885 roku. Następnie podjął studia na Wydziale Fizyko-Matematycznym Uniwersytetu w Odessie. Należał do nielegalnych organizacji niepodległościowych, Ligi Narodowej i „Sokoła” oraz Koła Polskich Studentów na Uniwersytecie w Odessie. W czasie wakacji angażował się jako marynarz na okręty Rosyjskiego Towarzystwa Żeglugi i Handlu i odbywał rejsy dalekomorskie do Chin, Japonii, Indii i Egiptu. W latach 1891-92 odbył służbę w armii rosyjskiej uzyskując stopień chorążego rezerwy kawalerii. Po ukończeniu służby wojskowej podjął starania w celu uzyskania dyplomu oficera marynarki handlowej. W 1894 roku został aresztowany przez Ochranę za działalność niepodległościową. Skazany na półtora roku więzienia, przebywał w twierdzy pietropawłowskiej, a następnie został zesłany na 5 lat w rejon Archangielska. Uzyskawszy zgodę miejscowych władz pływał jako marynarz po morzach arktycznych na rosyjskich statkach handlowych. W 1898 roku ukończył Szkołę Morską w Archangielsku i uzyskał dyplom szturmana żeglugi wielkiej, a następnie kapitana żeglugi wielkiej. Po odbyciu kary, w 1899 roku wrócił do Odessy, gdzie pracował jako buchalter. W 1901 roku wyjechał do Krakowa i podjął studia na Akademii Sztuk Pięknych. Był uczniem Józefa Mehoffera, Leona Wyczółkowskiego oraz Stanisława Wyspiańskiego. Za swoje prace malarskie i graficzne uzyskiwał nagrody i medale. Brał czynny udział w pracach Towarzystwa Szkoły Ludowej. W 1904 roku po uzyskaniu dyplomu zamieszkał w Zakopanem. W 1907 roku został skarbnikiem Towarzystwa Uniwersytetu Ludowego w Krakowie. Był członkiem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, od 1912 roku Związku Strzeleckiego, będąc prezesem jego zakopiańskiego oddziału oraz instruktorem drużyn kawaleryjskich.
Był pionierem taternictwa zimowego. Jako pierwszy wszedł sam lub z towarzyszami na około 20 szczytów. W 1904 roku, wraz z towarzyszami dokonał pierwszego zimowego wejścia na Giewont (1895 m). W następnych latach dokonał pierwszych zimowych wejść na Kozi Wierch (2291 m, 3 kwietnia 1907 r.), Kamienistą (2126 m, 1909 r.), Skrajny Granat (2266 m, 9 lutego 1910 r.), Małą Buczynową Turnię (2171 m, 4 marca 1910 r.), Zamarłą Turnię (2179 m, 1911 r.). 23 lipca 1910 roku wraz z Henrykiem Bednarskim, Leonem Lorią, Józefem Lesieckim i Stanisławem Zdybem wszedł na Zamarłą Turnię (2179 m) południową ścianą wprost z Pustej Dolinki, drogą uznawaną wówczas za najtrudniejszą do pokonania w Tatrach. Wyczyn ten uznano za rekord taternictwa letniego przed I wojną. W 1911 roku wraz z towarzyszami dokonał pierwszego zimowego przejścia przez Rochacze-Płaczliwy (2126 m) i Ostry (2084 m). W 1907 roku wszedł na nartach na Kozi Wierch (2291 m), co stało się punktem zwrotnym w rozwoju narciarstwa polskiego. Był pionierem taternictwa narciarskiego – dokonał pierwszych zjazdów z Koziego Wierchu i Kozielca.
W 1909 roku założył Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, pierwszą tego typu organizację w historii alpinizmu światowego, którą kierował do 1914 roku. Osobiście prowadził wiele wypraw ratunkowych. Wyszkolił wielu ratowników wyrabiając w nich poczucie odpowiedzialności i ofiarności. W sierpniu 1913 roku uczestniczył w II Międzynarodowym Kongresie Ratownictwa i Zapobiegania Nieszczęśliwym Wypadkom w Wiedniu. Propagował też turystykę popularną, prowadził wycieczki w Tatry i znakował szlaki turystyczne. Był również instruktorem narciarskim i współtwórcą Zakopiańskiego Oddziału Narciarzy Towarzystwa Tatrzańskiego. Wydał jeden z pierwszych polskich podręczników narciarstwa (Podręcznik narciarstwa według zasad alpejskiej szkoły na nartach, Kraków, Warszawa 1908, współautor Henryk Bobkowski) oraz pierwszy polski przewodnik zimowy po Tatrach (Przewodnik po terenach narciarskich Zakopanego i Tatr Polskich, Zakopane 1913). Był jednym z pionierów badania jaskiń tatrzańskich. W 1936 roku znalazł się w gronie 20 osób, które otrzymały złotą Górską Odznakę Turystyczną, ustanowioną w tym roku przez Polskie Towarzystwo Tatrzańskie.
Po wybuchu wojny przeprowadził mobilizację oddziałów strzeleckich w Zakopanem i wraz z kompanią Związku Strzeleckiego przybył do Krakowa w dniu 5 sierpnia 1914 roku. Wstąpił do Legionów Polskich do 2 kompanii 2 batalionu 1 pułku piechoty. Od 20 sierpnia 1914 roku służył w szwadronie jazdy Władysława Prażmowskiego „Beliny”, który we wrześniu 1915 roku przemianowano na 1 pułk ułanów. 29 września 1914 roku został mianowany podporucznikiem. 27 stycznia 1915 roku otrzymał awans na stopień porucznika, a 5 marca 1915 roku na stopień rotmistrza, obejmując dowództwo szwadronu. Wziął udział we wszystkich walkach pułku w Legionach, na Kielecczyźnie, Podhalu, Lubelszczyźnie i Wołyniu. Po kryzysie przysięgowym i dymisjach „Beliny” i Janusza Głuchowskiego został ostatnim dowódcą 1 pułku ułanów Legionów Polskich. 1 października 1917 roku został aresztowany przez Austriaków, oskarżony o bunt i osadzony w twierdzy przemyskiej. W grudniu 1917 roku został zwolniony po rozprawie sądowej. Wrócił do Zakopanego, obejmując komendę obwodu POW w Nowym Targu. W listopadzie 1918 roku w stopniu majora wstąpił do Wojska Polskiego. Był organizatorem oddziałów wojskowych na Podhalu i kierował zajmowaniem polskich wsi na Spiszu i Orawie. Następnie organizował oddziały kawalerii w Okręgu Generalnym Kielce. 15 grudnia 1918 roku otrzymał awans na stopień majora. 19 lutego 1919 roku został dowódcą 11 pułku ułanów, który wchodził w skład I Brygady Jazdy dowodzonej przez pułkownika Władysława Belinę-Prażmowskiego. W stopniu podpułkownika dowodził nim w wojnie polsko-bolszewickiej, w tym w wyprawie wileńskiej oraz dalszych walkach na froncie litewsko-białoruskim.
„W akcji na Wilno 19 kwietnia 1919 prowadząc awangardę swojej grupy, zajął brawurowym atakiem dworzec kolejowy, zdobywając dużą ilość materiału kolejowego, co umożliwiło natychmiastowe wysłanie pociągu po posiłki piesze”.
Za ten czyn został odznaczony Orderem Virtuti Militari V klasy numer 164 (18 lutego 1922 roku).
Po wojnie został zweryfikowany w stopniu pułkownika (ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 roku). Od 21 grudnia 1921 roku był inspektorem jazdy w Dowództwie Okręgu Generalnego Warszawa. Pod koniec 1922 roku został dowódcą 23 pułku ułanów Grodzieńskich w Podbrodziu. W marcu 1923 roku został Adiutantem Generalnym Prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego. 15 sierpnia 1924 roku otrzymał awans na stopień generała brygady. 30 kwietnia 1926 roku przeszedł w stan spoczynku. W latach 1926-1930 stał na czele Komisji Regulaminów Morskich Kierownictwa Marynarki Wojennej.
Po przejściu na emeryturę poświęcił się całkowicie propagowaniu wśród Polaków wartości morza w aspekcie gospodarczym i politycznym. Był członkiem Ligi Morskiej i Kolonialnej. Od 1926 roku był organizatorem i przewodniczącym Komitetu Floty Narodowej. W 1927 roku został mianowany starostą powiatu morskiego w Gdyni. Zorganizował Morską Komisje Terminologiczną, która opracowała i wydała drukiem sześć zeszytów Słownika Morskiego. Był twórcą polskiego żeglarstwa morskiego, współtwórcą i komandorem Yacht Klubu Polski. W 1934 roku został kapitanem jachtu-szkunera „Zawisza Czarny”, który szkolił głównie młodzież harcerską. Pływał także na jachtach „Witeź” i „Iskra”. Przyczynił się do zakupu „Daru Pomorza”, który został statkiem szkolnym Państwowej Szkoły Morskiej. W 1932 roku został wybrany prezesem Polskiego Związku Żeglarskiego.
We wrześniu 1939 roku zgłosił się do Wojska Polskiego, lecz ze względu na wiek nie został zmobilizowany. Wyjechał do Lwowa, gdzie zastała go okupacja sowiecka. Ukrywał się pod nazwiskiem Konstanty Sidorowicz. W wyniku denuncjacji, 31 marca 1940 roku został aresztowany przez NKWD i osadzony w więzieniu we Lwowie. Po rocznym śledztwie, 29 marca 1941 roku został skazany przez Kolegium Specjalne NKWD jako „element społecznie niebezpieczny” na 5 lat zesłania do Krasnojarskiego Kraju. Prawdopodobnie w październiku 1940 roku, ze względu na chorobę serca został przewieziony do szpitala więziennego w Chersoniu koło Odessy.
Zmarł 8 kwietnia 1941 roku w więzieniu w Chersoniu. Jego symboliczny grób znajduje się na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzysku w Zakopanem.
W bardzo oryginalny sposób łączył zamiłowanie do morza, gór, wojska, jeździectwa i nawigacji z poezją, prozą i malarstwem. Efektem tego jest ponad 20 książek: opowiadań, 9 podręczników narciarskich i 6 podręczników żeglarskich oraz dwa podręczniki dotyczące jeździectwa, ponadto tomiki poezji o górach i morzu.
Odznaczony również Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polsk (pośmiertnie) i, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Walecznych (czterokrotnie), Złotym i Srebrnym Krzyżem Zasługi, Medalem za Wojnę 1918-1921 i Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości oraz francuską Legią Honorową III klasy, czechosłowackim Orderem Białego Lwa III klasy, jugosłowiańskim Orderem Św. Sawy II klasy, holenderskim Orderem Oranje Nassau III klasy, Orderem Gwiazdy Rumunii III klasy, szwedzkim Orderem Miecza III klasy i papieskim Orderem Św. Sylwestra I klasy.
Jego imię nosi Dom Turysty w Zakopanem, Muzeum Morskie w Szczecinie, Basen Jachtowy w Gdyni (tamże jego pomnik), park w Łodzi wraz z pamiątkowym obeliskiem oraz flagowy żaglowiec szkoleniowy LOK „Generał Zaruski”, zamówiony w 1938 roku w szwedzkiej stoczni przez Ligę Morską i Kolonialną z jego inicjatywy, w 2008 roku zakupiony przez miasto Gdańsk. Jest patronem ulic w Bielsku-Białej, Bydgoszczy, Gdańsku, Kołobrzegu, Krakowie, Nowym Sączu, Olsztynie, Sosnowcu, Ustce, Warszawie, Wrocławiu i Zakopanem. Tablice pamiątkowe umieszczono na Domu Turysty w Zakopanem oraz na budynku w Warszawie, w którym mieszkał. Jego imię nosi również wiele szkół, m.in. Szkoła Podstawowa nr 37 w Bielsku Białej, Szkoła Podstawowa nr 1 w Gdańsku, Zespół Szkół nr 3 w Gdyni, Szkoła Podstawowa nr 141 w Łodzi, Szkoła Podstawowa Pucku, Szkoła Podstawowa nr 23 Szczecinie, Szkoła Podstawowa nr 3 we Wrocławiu, Szkoła Podstawowa nr 231 w Warszawie, Szkoła Podstawowa nr 3 w Zakopanem oraz liczne drużyny harcerskie. Żleb na Kościelcu w Tatrach nosi nazwę Żleb Zaruskiego, a skośną rysę w północnych ścianach masywu Koziego Wierchu nazwano Rysą Zaruskiego.
Żonaty (w 1901 roku w Odessie) z Izabellą z d. Kietlińska (1880-1971). Aresztowana i skazana wraz z nim na 5 lat zesłania, przeżyła katorgę i wróciła do Polski. Małżeństwo było bezdzietne.
Bogusław Szwedo
Biogram ten ukazał się w wydanym w 2011 roku moim słowniku „Na bieżni i w okopach. Sportowcy odznaczeni Orderem Wojennym Virtuti Militari 1914-1921, 1939-1945”.